Yalan nedir?
Kısaca, bir durumu veya hatayı gizlemek için eylemde bulunmaktır. Bu eylem sözle, susma ile, bir hareketle dahi olabilir. Maalesef çok yaygındır, insanlar yalancı doğmaz, ama yalan söylemenin normal kabul edildiği, veya öğrenildiği bir gelişme süreci yaşayabilirler.
Gelelim yazımızın konusuna, 5 yaşına kadar çocukların yalan söylemesi normal kabul edilebilir; gerçeğe sadık kalma zamanla ve çevresel olgu ile öğrenilir. Araştırmalara göre (1,3) 24 aylık bebekler dahi yalan söylemeye başlayabiliyor. Bilişsel beceriler geliştikçe sıklıkla artan “dürüst olmama” durumu çoğu zaman gelişimin bir parçası olarak görülür.
Ancak bu durum, ebeveynlerin bu davranışları görmezden gelmesi anlamına gelmez.
Dr. Joseph Prisco (2) kitabında “Ebeveynler dürüstlüğü öğretmelidir. Çocuğunuzun yalan söylediğini anladığınızda, bunu doğruları söylemenin önemi hakkında bir konuşma fırsatı olarak görün” diyor.
Dürüstlüğü öğretmek için, çocukların neden yalan söylediğini ve bu nedenlerin büyüdükçe nasıl değiştiğini anlamak gerekir. Bu yazımızda, değişik yaş gruplarında yalan söyleme ve aldatma ile başa çıkmak için stratejileri ve çocuğunuza dürüstlüğün değerini öğretmenin “görece” kolay yollarını aktarmaya çalışacağız.
Yürümeye Başlayan Çocuklar ve Okul Öncesi Çocuklar
Yürümeye başlayan çocuklar ve okul öncesi çocuklar için yalan söylemek çoğu zaman kasıtlı değildir. NYU, Çocuk Çalışmaları merkezinden Dr. Gallagher, "Okul öncesi çocuklar yalanın tam olarak ne olduğunu anlamak için çok küçüktürler" diyor. "Kasıtlı olarak gerçeği çarpıtmıyorlar. Abartmayı ve uzun hikayeler uydurmayı seviyorlar, ancak bu hikayeler yalanlar değil, onların zengin hayal güçlerinin ifadesidir"
Ayrıca, 3 / 4 yaşındaki çocuklar çoğu zaman hayal dünyası ile gerçekliği birbirinden ayırmakta zorluk çekerler. Dr. Gallagher, bu durumu da "Gelişimsel olarak, bir şeyin sadece istedikleri için gerçek olmadığını fark edecek kadar olgun değillerdir" diye açıklıyor.
Bu yüzden okul öncesi çocuğunuz kucağına süt damlarken boş bir bardak tutarak otururken bir başkası veya bir hayvanın onu döktüğünde ısrar edebilir. Aslında büyük olasılıkla o anda sizin üzgün olduğunuzu anladığı/farkettiği için, sütü dökmemiş olmayı diliyordur…
Biz Ne Yapmalıyız?
Öncelikle, aşırı tepki vermeyin, sakin olun.
Öfkeyle tepki vermek çocuğunuzu savunmaya geçirir ve suçlamadan kaçınmak için daha çok yalan söyleme olasılığını artırabilir. Bunun yerine, o anda olanlara odaklanın. Sakin bir şekilde, "Hay Allah, Sütün dökülmüş" deyip, sonra bir çözüm önerebiliriz "Hadi gidip biraz kağıt havlu alalım ve onu birlikte temizleyelim."
Um.Psk. Dr. Burcu Çapa "Çocuğunuza asla ‘yalancı’ demeyin. Eğer böyle bir etiketi çocuğunuza yakıştırırsanız, çocuk bunun karakterinin bir parçası olduğunu ve değişmeyeceğini düşünür. Bu durumda bu huyundan vazgeçmesi o kadar zor olur." diyor.
Çocuğunuz çılgın bir hikaye anlatıyorsa, onu küçümseyip/eleştirmeden, eğlenceli bir şekilde zorlamayı deneyin. "Bu gerçek mi yoksa şu anda aklına gelen bir hikaye mi?" diye sorabilirsiniz.
Burcu Çapa "Özellikle küçük yaştaki çocuklar, gerçekleri biraz değiştirerek anlatmaya, hikâyeler yazmaya başladıklarında onları yalan söylemekle suçlamayın. Ama anlattıkları güzel hikâyeleri dinledikten sonra bu güzel şeylerin doğru olmasını sizin de dilediğinizi, bazen hayal etmenin, oynamanın eğlenceli olduğunu söyleyin. Ancak bunların gerçek olmadığı mesajını mutlaka verin." diyor.
Zaten büyük ihtimalle çocuğunuz bunları kendisinin uydurduğunu kabul edecek ve ikiniz birlikte güleceksiniz.
5-7 Yaş Çocuklar
Kreş ve erken okul yıllarındaki çocuklar genellikle sorumluluktan veya cezadan kaçınmak için yalan söylerler. Ayrıca, istediklerini elde etmek için de yalan söyleyebilirler. Örneğin daha geç yatmak veya en sevdikleri TV programını izlemek için izin almak. Veya, farklı şekilde, sizi hayal kırıklığına uğratmaktan korktukları için de yalana başvurabilirler.
Örneğin, çocuğunuz deftere yazması gereken kelimeleri çalışmadığı için üzüleceğinizi düşünürse, o gün sınavda nasıl performans gösterdiğine dair bir yalan söyleyebilir. Ya da, arkadaşlıklar önem kazandıkça, dışlanmış hisseden bir çocuk itibarını artırmak için hikayeleri süsleyebilir.
Biz Ne Yapmalıyız?
Çocuğunuzun yalan söyleme motivasyonunu, sizin onun hatalarına nasıl tepki verdiğinizi düşünerek anlamaya çalışın. Beklentileriniz çok mu yüksek? Yoksa disiplin tarzınız çok mu sert? Çocuğunuz kaygılı hissediyorsa, suçlama ve cezadan kaçınmak için de yalan söylüyor olabilir.
Duygularını kabul ederek onu rahatlatın. Yanlış bir şey yaptığında "-Korktuğunu (utandığını) biliyorum" diyebilirsiniz. Ardından herkesin -sizin de- hatalar yaptığını hatırlatın. Ne yapmış olursa olsun onu sevdiğinizi ve zor olsa bile gerçeği söylemenin her zaman tercih edildiğini bilmesini sağlayın.
8 Yaş ve Üzeri Çocuklar
Bu yaş grubunda çocuğunuzun yalanları daha kasıtlıdır. Size bir şeyi söylemeyi bilerek "unutabilir" veya belirli ayrıntıları atlayabilirler. Örneğin, aslında yaklaşan bir matematik sınavı varken ödevleri olmadığını iddia edebilirler. Veya ödev yapmak istemediklerinde, ödev onlara çok zor geliyorsa, ne yapacaklarını bilemediklerinde sadece anı kurtarmak için "Ödevimi yaptım" diyebilirler.
Bu yaşlarda arkadaşlar ve sosyal statü giderek daha önemli hale gelmiştir; bu yüzden çocuğunuzun akranlarını etkilemek için yalan söylemesine şaşırmayın. Yaşları ilerledikçe, mahremiyetlerini korumak veya bağımsızlıklarını iddia etmek için gerçeği de esnetebilirler.
Biz Ne Yapmalıyız?
Cevapları zaten bildiğiniz soruları sormayın, bir başka deyişle "Çocuğunuzu bir yalana hapsetmeye çalışmayın".
Bunun yerine, dürüst olmadığını bildiğinizde bunu açıkça belirtin. "Bu bana gerçek gibi gelmiyor. Biraz düşünüp baştan başlamak ister misin?" diyebilirsiniz.
Sürekli ders vermekten kaçının, katı kurallardan uzak durmaya çalışın. Sakin kalıp alaycılıktan kaçınırsanız, çocuğunuzun gerçeği kabul etme olasılığı daha yüksek olacaktır. Açık konuştuğunda, bunu kabul edin ve devam edin.
Çocuğunuzun arkadaşlarına gerçek olmayan bir şey anlattığını duyarsanız (örneğin, bir yere hayali bir gezi gibi), arkadaşlarının önünde onu suçlamaktan kaçının. Onunla yalnız kalana kadar bekleyin ve nazikçe/ama net şekilde başkalarını etkilemek için yalan söylemesine gerek olmadığını açıklayın; gerçek arkadaşlar onları oldukları gibi sevecektir. Dr. Di Prisco, "Çocuklar diğer çocukların yalanlarına tahammül etmezler," diyor. "Arkadaşları sizden önce onları yalan söylemekle suçlayabilir."
Son nokta, çocuğunuzun büyüdüğünü ve hem mahremiyet hem de hata yapma özgürlüğünü hak ettiğini unutmayın. Onun her telefon görüşmesini veya eşyalarını, e-postalarını karıştırırsanız, sadece kendilerine biraz alan yaratmak için dahi yalan söyleyebilirler.
Doç.Dr. M.Şükrü Aydın’ın araştırmasında (3) bu durum şöyle betimleniyor: “Çalışmada ortaya çıkan önemli bir sonuç, çocukların ebeveynlerinin kendi özerkliklerine saygı duymadıklarına inandıkları takdirde yalana başvurduklarının gözlenmesidir. Buna karşılık, birlikteliği ve destekleyiciliği önemseyen ailelere sahip olan çocukların yalana daha az başvurdukları görülmüştür. [Jensen, Arnett, Feldman, Cauffman, 2004]”
Ne kadar da doğru bir saptama… Bir çocuk ister 6, ister 16 yaşında olsun sizinle her şey hakkında, her zaman konuşabileceğini bilirse, yalan söyleme olasılığı çok daha düşük olacaktır.
Dürüst Çocuk Yetiştirmek İçin Birkaç İpucu
Örnek olun!
Daha önceki Blog yazılarımızda da bahsetmiştik. Çocuklarımız söylediklerimizden çok “yaptıklarımızdan” ders alırlar, bu yüzden ebeveynlerin iyi bir örnek olmaları önemlidir.
Joseph Joubert (1754-1824 Fransız yazar ve filozof) “Çocukların nasihatten çok, iyi örneğe ihtiyacı vardır” demiş.
Kayınvalideniz sizi aradığında, çocuğunuzun yanında evde olmadığınızı varsayarak aramayı engellemeyin, işe gitmemek için rapor aldığınızı övünerek anlatmayın. Diğer bir açıdan, kendi hatanız varsa örtmek için siz yalan söylemeyin, açık olun.
Mesaj basit: Çocuklarınızın taklit etmesini istediğiniz davranışı modelleyin.
Duygularınızı Paylaşın!
Çocuklar karşı duygularınız konusunda da dürüst olun. Çocuğunuz üzgün veya endişeli olduğunuzu görürse, "Önemli değil, iyiyim." diyerek geçiştirmeyin. Çocuklar çoğu zaman jest ve mimikleri hissederler. Yani, beden dilinin desteklemediği bir sözün samimiyetini (samimiyetsizliğini) fark ederler. Anne babalarının yani yaşamda en güçlü olduğunu düşündükleri kimselerin böyle çapraşık davranışlar sergilemesi çocukların ruhsal sağlığını olumsuz etkiler.
Bu nedenle açık olmak iyidir. Çocukların olumsuz duyguları bastırmanın ve her şeyin yolundaymış gibi davranmanın sağlıksız olduğunu anlamaları gerekir.
Çocuğunuzun öz saygısını destekleyin.
Kendine güvenen çocukların gerçeği abartma olasılığı daha düşüktür. Onlarla kaliteli bire bir zaman geçirin, hayatı öğrenmeleri, yeni hobiler keşfetmeleri için onları teşvik edin ve başarılarını kutlayın.
Çocuğunuz ile yakın ve kaliteli bir ilişki kurun. Böylece yalan söyleme ihtiyacı hissetmeyecektir. Selçuk Üniversitesinden Doç Dr. M.Şükrü Aydın bir makalesinde (3) “- Çocuğun sık sık yalan söyleme durumunun, ebeveyn-çocuk ilişkisinin kalitesinin yetersizliğiyle bağlantılı olduğu ve nihayetinde ebeveynin ebeveynlik becerilerini zayıflattığı gibi çocukların da özgüvenlerini zedeleyerek daha fazla yalan söylemelerine neden olabileceği söylenebilir.” Diyor.
Peki Ya Beyaz Yalanlar?
Beyaz yalanlar bir noktaya kadar iyi olabilir (bazen gereklidir), bunu çocuklara uygun şekilde anlatabilirsiniz. Ancak okul öncesi çocuklarının bunu anlamasını beklemeyin😊
Dr. Gallagher, "Küçük çocuklar çok gerçekçidir ve ikiyüzlülüğü hemen fark ederler" diyor. "Eğer 'Bu aile asla yalan söylemez!' şeklinde vaaz verir, ancak daha sonra 4 yaşındaki çocuğu 'Teyzene hediyeyi beğendiğini söyle' diye dürterseniz, kafası karışır. Ve sizi bunun için azarlayabilir."
Ancak, 6 / 7 yaşından sonra çocuklar bazen gerçeği biraz çarpıtmanın bir kişinin duygularını koruyabileceğini kavrayabilirler. Çocuğunuzun dürüst kalırken nazik olmanın bir yolunu bulmasına yardımcı olabilirsiniz. Kendisine verilen bir hediyeden pek memnun kalmazsa dahi, "Beni düşündüğün için teşekkürler." diyebilir.
Ancak, beyaz yalan durumunda dahi, gerçek olmayan bir ifadenin başkasına bir zarar vermemesi konusunda dikkatli olmasını; bu özel durumu mümkün olduğunca az kullanmayı öğütlemeyi unutmayın.
Ne Zaman Bir Uzmana Görünmeliyiz?
Ara sıra yalan söylemek çok büyük bir sorun değildir, ancak çocuğunuz sürekli yalan söyleme alışkanlığı edinirse, bu daha derin bir soruna işaret ediyor olabilir.
Aşağıdaki uyarı işaretlerinden herhangi birini fark ederseniz, mutlaka çocuk doktorunuza, okul danışmanına veya bir çocuk psikoloğuna danışın:
· Evde, okulda ve arkadaşlar arasında sürekli bir aldatma şekli geliştirme
· Yalanları kabul etmeyi, sorumluluk almayı veya onları telafi etmeyi reddetme
· Hırsızlık veya zorbalık gibi diğer antisosyal davranışlar
· Bir yalan ortaya çıktığında hiç üzüntü veya pişmanlık duymama
· Çok rahat yalan söyleyip, kendisinin de o yalana inanması
Patolojik yalan (Mitomani) yalan söylemenin alışkanlık haline gelme durumudur. Bu da ancak psikoterapi gibi yöntemle, bir uzman yardımı ile çözülebilir.
Son Söz
Çocuk yetiştirirken her şeyin iyi gitmesinin temel faktörü, çocuk(lar) ile sıcak, güvene dayalı sağlıklı bir ilişki kurmaktır. Onların küçük yalanlarına "yargılamayan", "utandırmayan" yaklaşımlarda bulunarak, doğru söylemenin güzel bir aile ortamı ve iyi bir birey olmanın temel koşulu olduğunu öğretebilirsiniz.
Önceki yazılarda da, bu yazıda da belirttik, ama yine de son söz olarak “Siz nasıl davranırsanız, çocuğunuz da sizi örnek alır” demek istiyorum.
Yazımızı buraya kadar okuduğunuz için teşekkürler. Ozmoz modellerimiz ile çocuklarımızı sevindirirken, onların büyüme süreçlerinde size de bilgimiz yettiğince destek olmaktan mutlu oluyoruz.
Bu yazımızı da, sıcak, sevgi dolu bir diyalog sayesinde ürünlerimizi mutlulukla sergileyen Ozmoz çocuklarımız ile tamamlayalım:
Mukadder Özden, Tekstil Mühendisi ve Anne.
Ebeveynler ve çocuklar için birkaç kitap önerisi:
Filozof Çocuk – Her zaman Gerçeği Söylemem Gerekir mi?
İsteyenlere yazı ile ilgili detaylı kaynaklar:
National Library of Medicine (En)
“Right from Wrong: Instilling a Sense of Integrity in Your Child”